Werk en stress

Ga direct naar de belangrijkste stressfactoren per type

Hoofd-, buik- en harttypen in relatie tot werk

Type 5 maakt samen met type 6 en type 7 deel uit van de 'hoofdtypen'. De types van wie het centrum in het hoofd is gelegen, ervaren de wereld via het denken. Ze denken voordat ze reageren. Het zijn mensen met een sterk vermogen tot verbeelding en fantasie, ze kunnen een voorkeur aan de dag leggen voor concepten en alles onderbrengen in systemen. Het zijn waarnemers die gedetailleerd en verrassend kunnen observeren.

Het gevoelsleven van type 5 ontwikkelt zich via het denken. Het denken wordt gekleurd door de aanname dat hun energie beperkt is en dat de buitenwereld voortdurend een beslag wil leggen op die beperkte voorraad. Tijd is altijd verbonden met een gevoel van schaarste. Tijd met anderen doorgebracht, vraagt veel energie.

Type 5 verschilt van type 6 en 7, de andere hoofdtypen. Type 6 is het voorbeeld van een 'doemdenker', ziet altijd waar het mis kan gaan, is meer pessimistisch. Type 7 heeft de neiging het negatieve te negeren of juist positief te heretiketteren. Type 7 is het voorbeeld van een optimist. Met zijn objectiverende en nuchtere inslag zit type 5 hier precies tussen in.

Type 8 hoort samen met type 9 en type 1 tot het 'buiktype'. Je herkent de typen aan hun instelling: ze gaan af op hun intuïtie, 'gutfeelings', ze voelen het aan hun water of iets deugt of niet. Het buikcentrum is een bron van energie, vitaliteit en kracht. 'Doen' staat voorop. Macht, controle, rechtvaardigheid en woede zijn gemeenschappelijke thema's, volgens Nathans in haar boek over werken met het enneagram. Als ze zich voelen tekortschieten, hebben ze last van schuldgevoelens. Dit onderscheidt ze van de harttypen die bij falen meer last hebben van schaamte.

De drie buiktypen hebben de neiging zich tegen de buitenwereld te keren, maar doen dat ieder op hun eigen manier. Type 8 richt zijn woede op anderen, kan uit z'n vel springen van boosheid. Type 9 uit de boosheid indirect, gaat mokken en zich terugtrekken. Type 1 mag z'n boosheid niet uiten, onderdrukt zijn woede. Voor anderen is die woede wél voelbaar.

De buiktypen richten hun energie op de buitenwereld. Nadeel hiervan is dat ze zichzelf nogal eens vergeten. Type 8 vergeet in het controleren van de ander zichzelf, type 9 gaat teveel mee in de agenda van anderen en type 1 onderdrukt zijn eigen wensen en behoeften. De ontwikkeling van de buiktypen ligt in het liefhebben van zichzelf.

Het hartcentrum is verbonden met zaken als genegenheid, liefde en creativiteit. De harttypen zijn gericht op anderen en hechten veel waarde aan erkenning door anderen. Het hartcentrum komt er volgens Hanna Nathans, auteur van Werken met het enneagram, in onze organisaties bekaaid van af. In tegenstelling tot wat veel bedrijven beweren - de mens centraal - concentreert de aandacht zich voornamelijk op het verhogen van de arbeidsproductiviteit en efficiëntie. De mens is als werknemer vaak een verbruiksartikel. Het harttype komt in de moderne organisatie zwaar onder druk te staan en raakt bij gebrek aan erkenning zijn bezieling kwijt.

Note van de sitemaker: De harttypen in dit hoofdstuk kregen niet veel uitsplitsing.

De belangrijkste stressfactoren en gevolgen voor de negen typen:

Ga naar boven 

Type 1

'Ik ben een type 1, dus je begrijpt wel waarom ik burnout ben geworden', zegt Fred. Fred is manager bij een multinational. Zijn klachten betreffen een gevoel van uitputting, emotioneel labiel, zomaar in tranen uitbarsten en vergeetachtigheid. Ook kan hij zich niet concentreren. Zelfs de krant lezen doet hij met moeite.

Type 1 van het enneagram? Als hij zo vanzelfsprekend het verband legt tussen type en burnout zal het wel om het perfectionistische type gaan. Een paar maanden terug las ik over dit type in het boekje van Daniel Ofman over enneagram en kernkwaliteiten. Hij beschreef daarin negen types en plaatste bij ieder type een foto. Voor een eerste kennismaking een leuk boekje, mooi vormgegeven, maar niet zo diepgaand dat ik onmiddellijk type 1 en het onderscheid met de overige 8 types paraat heb.

Dus na deze zelfdiagnose van mijn cliënt heb ik het dikke boek van Hanna Nathans aangeschaft:'Werken met het enneagram. Naar persoonlijk meesterschap en sociale intelligentie (Scriptum, 2000).'

Het enneagram, zo zegt ze, is een indeling in negen persoonlijkheidstypen. Elementen van het enneagram bestaan al duizenden jaren en zijn terug te vinden in de Griekse filosofie en in de vroeg christelijke leer. Het enneagram onderscheidt zich van andere modellen door de nadruk op de basismotivatie en de mentale basisvoorstellingen. Het legt heel duidelijk de selectieve waarneming van een bepaald type uit. Handig om te weten, niet alleen om je eigen zwakke plekken te doorzien, maar ook om te kunnen analyseren waarom een ander doet zoals hij doet. Inzicht in je eigen type kan helpen om burnout te voorkomen of je helpen om van je burnout af te komen. De komende weken kies ik als invalshoek voor deze columns het nut van het enneagram voor de behandeling van burnoutklachten. Iedere week komt een type aan bod.

Type 1
Fred is inmiddels weer aan het werk. Hij gaat er keihard tegen aan en eist meer dan 100% van zichzelf. Hij boekt vele operationele successen en voelt een kick daarbij. Maar ook al gaat het goed, hij is toch niet tevreden. Presentaties voorbereiden kost veel te veel tijd, want hij moet alles controleren wat anderen doen. Er mag geen fout in de slides zitten. De kwaliteit van zijn ondergeschikten is helaas nog onder de maat. Hij steekt veel tijd in het herschrijven van hun nota's. Werkdagen van tien uur vindt hij normaal en hij kijkt een beetje neer op medewerkers die stipt om vijf uur vertrekken. Met zijn baas loopt het niet echt lekker, want die wil wat meer vaart in de projecten. Maar omdat hij alles tot in de puntjes wil voorbereiden, en perfect wil hebben voordat hij het uitvoert, lukt het hem niet aan de verwachtingen van zijn baas te voldoen. Eigenlijk was dat ook de reden van burnout: hij probeerde het allemaal heel erg goed te doen, maar kreeg toch geen erkenning. Het kon altijd beter. Dat gebeurt hem dit keer niet, hij gaat nu samen met zijn baas prioriteiten stellen in het werk. Als er wat bij komt, moet er ook iets af.

De basismotivatie van Fred is genegenheid te verkrijgen door het juiste te doen. Hij voelt zich sterk verantwoordelijk en onderdrukt eigen behoeften. Hij wil alles perfect doen en is heel bang fouten te maken. Zijn basisangst is om veroordeeld te worden omdat hij niet goed genoeg is. Fred heeft veel steun en een coachende houding van zijn baas nodig. Hij raakte burnout bij een baas die een beetje was zoals hij: ook een type die heel veel van zichzelf en van anderen eiste.

Wat hij niet toont en wellicht weg-eet is zijn boosheid. Boos omdat de wereld niet zo is als hij wil, boos omdat ondergeschikten te weinig kwaliteit leveren, boos omdat zijn baas altijd op pad is en geen tijd heeft voor begeleiding en boos op zichzelf omdat hij niet beter presteert. De boosheid toont hij niet, nee, hij is zelfs overcorrect. Heel vriendelijk wijst hij zijn medewerkers op hun fouten en gaat hij confrontaties met zijn baas uit de weg. Ontwikkeling
Het enneagram kan je zien als een diagnostisch instrument (welk type ben je?) en een ontwikkel-instrument: hoe versterk je je sterke kanten, welke voordelen zitten er aan je nadelen en hoe voorkom je dat je vastloopt en gefixeerd raakt in je eigen type-gedrag. Fred zegt dat hij het leuk vindt dat hij zichzelf begint te begrijpen. Hij maakt betere keuzes. Zo deed de mogelijkheid zich voor om zijn baas op te volgen, en die heeft hij afgewezen. Omdat hij ervaarde dat hij er nog niet aan toe was, dat hij nog veel tijd voor zijn eigen behoeftes en wensen nodig had. Hij wilde niet het uiterste van zichzelf vergen. Hij gaat wat meer plezier maken, gaat vaker op reis, plant leuke vakanties. Hij zegt echt te kunnen genieten van het contact met zijn zoontje van drie.

Tot mijn verrassing wees hij me op het nadeel van flow voor zijn type. Flow is de bewustzijnstoestand van helemaal opgaan in je werk, en er heel veel energie van krijgen. Fred ervaarde een gevoel van flow als hij een heel goede prestatie neerzette. Hij dacht dan: hier zal ik om gewaardeerd worden. Met flow-gevoelens bestreed hij gevoelens van schaamte. Maar die behoefte aan waardering, zo zag hij zelf in was onuitputtelijk en hield het risico van een terugval in.

Je sterker van jezelf bewust zijn, houdt niet automatisch in dat het beter met je gaat. Nu Fred minder gefixeerd is op goed presteren, wordt hij meer met zichzelf en zijn angsten geconfronteerd. 'Ik ben waardeloos' is een gedachte die vrijwel automatisch bij hem opkomt. 'Ik lig eruit als ik niet presteer' is ook zo'n voorbeeld. Met de gedachte 'Ik ben altijd te jong voor de baan die ik heb' ondermijnt hij zichzelf. Fred is zich bewust van deze disfunctionele. negatieve gedachten en gebruikt de methode van de Rationele Emotieve Therapie (RET) om ze te bestrijden. Zijn einddoel is de werkelijkheid te accepteren zoals die is.

Type 2

Natascha Kuit (33), tot voor kort adjunct-hoofdredacteur van Radio Rijnmond is een voorbeeld van type 2 van het enneagram (voor meer uitleg, klik hier). In De journalist (17 mei 2002) zegt ze:'Ik ben een beetje te aardig. Mijn vermogen tot empathie is te groot om de harde beslissingen te nemen die misschien goed zijn voor het bedrijf, maar mensen persoonlijk schaden.'

Een half jaar geleden verruilde ze haar functie bij het Oog op Morgen met de leidinggevende positie bij Radio Rijnmond, omdat ze dacht haar managementkwaliteiten goed te kunnen combineren met haar sociale vaardigheid in het omgaan met mensen. Maar nee, in de praktijk bleek dat ze het iedereen naar de zin wilde maken en dat brak haar op. Aanvankelijk wilde ze ontslag nemen, maar de Omroep hield haar in dienst als presentator. Natascha denkt dat het te aardig zijn een vrouwenkwaal is, maar in de praktijk kom je ook mannen tegen die door te aardig zijn vastlopen, zoals bijvoorbeeld Jack.

Op fitness boog Jack (51) zich vertrouwelijk naar me toe en zei: `1k heb al je adviezen opgevolgd. Ik ben gestopt met werken en ik voel me heerlijk.' Stralend keek hij me aan. 'Ook Ida vindt me er aardiger op geworden. Als ze nu thuis komt van het werk, sta ik met de pantoffels klaar, geef haar de krant, een kopje thee erbij en na een half uurtje staat het eten op tafel.' Ik keek even naar Ida, hard in de weer op de steps. Haar toet leek boller, maar dat kwam misschien doordat ze haar haar kort had laten knippen. De man van Ida zat in de beurshandel en kon het zich kennelijk veroorloven te stoppen. Niet dat dat mijn advies was, want stoppen met werken als je burnout bent raad ik altijd af. Neem geen ingrijpende beslissingen als je niet goed in je vel zit, is mijn motto. Maar goed, de boodschap kan weleens anders overkomen. Anderhalf jaar geleden had Jack me aangesproken omdat hij slecht sliep, snel geïrriteerd was, boos op zijn baas en niet wist hoe hij de spanning omlaag kon krijgen. Hij kende zichzelf niet meer terug omdat hij altijd aardig, meelevend, zorgzaam en energiek was. Eigenschappen die nu weer de boventoon voeren.

Jack is eveneens een voorbeeld van type 2 van het enneagram. Het basispatroon van type 2 is dat erg gevoelig zijn voor wat anderen nodig hebben, veel geven aan anderen en meer op hun behoeften gefocussed zijn dan op de eigen verlangens. In ruil daarvoor wil je wel liefde, genegenheid en erkenning.

In het huwelijk van Jack en Ida is de balans tussen liefde geven en krijgen terug, ze staan weer te lachen bij de apparaten, maar in het werk is het Jack niet gelukt erkenning van zijn baas te krijgen. Uiteindelijk heeft dat de doorslag voor vertrek gegeven. Bij Natascha zal ook ongetwijfeld het gebrek aan erkenning een rol hebben gespeeld. Het niet krijgen van erkenning kan een hoop boosheid, wrok en woede opleveren. Daar heb je als type 2 moeilijk toegang toe, want je prioriteit ligt bij de gevoelens van anderen. Niet raar dat een dergelijk proces energie vreet en veel spanning oplevert. Zoveel dat je besluit te stoppen met je functie of zelfs met werken.

Kan het ook anders? Zeer zeker. Beiden hadden de hulp van een coach in kunnen roepen. Jack zou getraind kunnen worden in het anders met zijn behoefte aan erkenning omgaan, meer zijn eigen behoeften tot vrijheid en ontplooiing realiseren en opkomen voor zichzelf. Loopbaanadvies was ook een goede mogelijkheid geweest. Natascha had zichzelf moeten afvragen of haar fatalistische idee dat het nu eenmaal een vrouwenkwaal is te aardig willen zijn wel juist was. En zo ja, of aardig zijn en managen altijd op gespannen voet staan? Falen lieve moeders in het managen van huishouden en gezin? Misschien speelde bij haar ook het perfectionistische idee niet te mogen falen een rol. Een coach had haar kunnen geruststellen. Op je bek gaan in je eerste jaar als manager is heel normaal en heel goed: van je fouten leer je. Schaam je er niet voor, en ga eens na hoe je het in vervolg anders kunt doen, zou het advies zijn. Schep een balans door meer oog te krijgen voor je eigen behoeften én je eigen ambitie.

Type 3

De klus moet af. Al kost het je je nachtrust, je zult je deadline halen. Je slaapt op de zaak, neemt 's ochtends een douche en kiplekker verschijn je aan de vergadertafel. Je werkweek begint eigenlijk al op zondagmiddag, vaak wip je dan even langs op kantoor. De anderen zijn er tenslotte ook. Er zijn dagen dat je niet zoveel te doen hebt, en eigenlijk alom vijf uur naar huis kunt. Toch blijf je dan even plakken op de zaak. Je bent eigenlijk nooit voor zeven uur 's avonds vertrokken. Tegen je partner zeg je dat dat handig is, anders zit je toch maar in de file. Maar zelfs op dagen dat je met de trein gaat naar het werk, vertrek je vroeg en kom je laat terug. Want pas na vijf uur 's middags kom je echt aan het werk. Daarvoor word je teveel onderbroken. Je concurreert graag met collega's, vindt het leuk te scoren met opdrachten en resultaten. Het geeft je een kick wanneer jij de auto hebt met de laatste snufjes. Je hebt een hekel aan mensen die klagen over dat kwartiertje langer dat ze moeten werken of afgeven op hun baas of de bedrijfscultuur. Wat een zeikerds,. Ze zouden zich wat vaker zelf streng in de spiegel moeten aankijken. Slappelingen, ze weten niet wat doorzetten is. Als je iets doet, moet je ervoor gaan, is je motto. Anders kan je het beter laten. De basismotivatie van type 3 is dat hij/zij zich waardevol en geaccepteerd wil voelen: het moet ertoe doen wat hij doet. Hij of zij wil scoren.

Type 3 heeft vaak als kernkwaliteit 'doorzetten'. De valkuil kan zijn: over grenzen heengaan, doorgaan tot je erbij neervalt. Type 3 draait lang door op zijn wilskracht. Hij of zij luistert weinig naar zijn lichaam en raakt daar soms van vervreemd. 'Ik voel m'n lichaam niet meer' kan een klacht zijn van type 3. Type 3 heeft ook als kenmerken 'ongeduld' en 'eigenwijs'. Dat maakt een behandeling best frustrerend, want ontspanningsoefeningen bijvoorbeeld duren te lang en met aanbevelingen om yoga te doen jaag je ze helemaal in de gordijnen. Veel te zweverig. Types 3 behandelen hun lijf als een kapotte wekker: ze besteden het uit aan de deskundige met de opdracht het te repareren, graag zo snel mogelijk en op een zo prettig mogelijke manier (wat inhoudt dat type 3 er niet teveel tijd aan hoeft te besteden en zijn tijd nuttiger kan besteden). Ook in de behandeling houden ze graag de touwtjes in handen, ook al beseffen ze dat ze iets verkeerds doen en er zelf niet meer uitkomen. Maar de competitieve instelling blijft en graag weten ze het beter dan hun behandelaar.

Ontwikkeling
Vraag je eens af hoe het is om altijd te willen winnen en te scoren. Deze uitdaging leidt tot bedachtzaamheid, geduld en concentratie op eigen doelen. Je gaat andere keuzes maken. Dat is moeilijk voor type 3, want hij associeert deze meer reflectieve houding met passiviteit. En hij staat als het ware te trappelen van ongeduld om beter te worden.

Voor de behandelaar is het de kunst is type 3 op een actieve manier wat passiever te laten worden, te stimuleren om minder te doen, meer te denken en er meer bij te zijn bij wat hij doet. Met aandacht huishoudelijke karweitjes verrichten, met aandacht spelen met de kinderen, met aandacht om te gaan met vrienden en vriendinnen. Milder te zijn in wat hij of zij van zichzelf vraagt. Type 3 moet leren in het hier-en-nu te leven en niet volgens de planning in zijn agenda. Met als uiteindelijk resultaat dat er meer ruimte komt voor beleven, spel, humor en genieten.

Type 4

Het liefst werk je als je inspiratie hebt. Je kunt dan door- en doorgaan. Als in een trance maak je het onderzoek af waarvoor je bent ingehuurd. Je bent op je best, voelt je in de zevende hemel. Je geest krijgt vleugels. De tijd verstrijkt zonder dat je er erg in hebt, je slaat maaltijden over, hebt er geen moeite mee helemaal op je eentje te zijn, en je kunt bergen verzetten. Je kijkt een beetje neer op sommige van je collega's, echte kantoortypes. Ze maken iedere dag van 9 tot 5 uur hun uren, eten braaf hun boterhammen die ze in hun lunchtrommeltje of in een plastic boterhamzakje hebben meegenomen. Jij maakt van iedere lunch een feest, als je tenminste luncht. Je zoekt een mooi plekje op aan het water en eet een pizza die je net bij de Turk hebt gekocht. Je krijgt tranen in je ogen wanneer twee statige witte zwanen met hun kleintjes tussen hen in traag en waardig voorbij zwemmen. Je raakt helemaal in extase als je de kleine zwaantjes met hun vliezen ziet peddelen. Je collega's begrijpen je ontroering niet zo, ze vinden je een beetje raar, wel bijzonder, artistiek en creatief, maar je bent niet echt zoals zij zijn. Je valt er een beetje buiten. Eigenlijk heb je dat je hele leven al ervaren, dat je er niet echt bij hoort. Misschien herken je je in het gevoel dat de cabaretier Theo Maassen neerzette in zijn voorstelling "Ruwe pit". Hij vraagt het publiek of ze het gevoel herkennen van in een vliegtuig stappen en je een houding proberen te geven op een stoel. Hoe je je benen ook vouwt, of je ze tegen je borst trekt, in een gangpad laat uitsteken of licht gebogen houdt, het lukt je niet lekker en ontspannen te zitten. Je blijft schuiven op je stoel. Zo voelt hij zich nu altijd. Herken je dat?

Een ander element is dat je wars bent van regels en routine. Als je geen inspiratie hebt, neem je het liefst vrij om naar het museum te gaan, je weet toch dat er niets uit je handen komt. Die regeltjes dat je twee weken van te voren je vrije dagen moet opgeven, zijn niets voor jou, want hoe kan je nu twee weken van te voren bedenken of je die tinteling, die drive in je hebt?

In je werk ben je geliefd vanwege je inlevingsvermogen. Vaak kan je haarscherp verwoorden hoe iemand die het moeilijk heeft zich voelt. Een sterke kant van je is dat je angstige mensen kan inspireren succesvol te zijn.

Je houdt je in je leven vaak bezig met wat er niet is. Er is altijd verlangen. Dat houd je zelf in stand. Dat je bijvoorbeeld geen vaste relatie hebt, zit je dwars. Maar moeite ervoor doen, op een contactadvertentie reageren, ho maar. Het moet vanzelf komen, vind je en ondertussen vangt de werkdruk de leegte in je leven wel op.

Als je niet goed in je vel steekt, kan je gemakkelijk gevoelens van jaloezie ervaren op alle mensen die het volgens jou wel gerealiseerd hebben. Ook sociale situaties wil je weleens vermijden, omdat die je confronteren met een gevoel van minderwaardigheid. Je voelt schaamte omdat anderen het meer gemaakt hebben, je niet zo uniek bent als je zelf wel denkt te zijn.

Overigens, gevoelens van wraak, jaloezie of minderwaardigheid zal je niet gauw laten blijken, je bedekt ze door charme of door jezelf terug te trekken.

Je loopt het risico op burnout, omdat je de werkdruk nodig hebt om je goed te voelen. je put jezelf bijvoorbeeld liever uit, dan je eenzaam en jaloers of wanhopig te voelen.

Ontwikkeling
Het ontwikkelde type 4 is volgens Nathans gelijkmoedig, zelfbewust en ervaart een vanzelfsprekend gevoel van verbondenheid. Het verlangen naar iets anders, een andere baan, een andere partner, een andere woning, een buitenhuisje, een andere auto of nieuwe kleren is niet meer de drijvende kracht, maar je kunt je vervulling meer vinden in acceptatie van je leven zoals het nu is. Het hoeft niet steeds maar anders. De rusteloosheid en opgejaagdheid is verdwenen uit je bestaan. Waarom heb je dat niet eerder gerealiseerd? Omdat je als de dood was voor routine en voor daadwerkelijke vervulling van je behoeftes. 'Het bezit van de zaak is het einde van het vermaak', was een uitspraak van je vader die je altijd met grote angst vervulde. Die uitspraak heeft mede je belemmerd om te hechten en je steeds maar opgejaagd om iets nieuws te starten.

Doordat je geleerd hebt je aandacht op het positieve te richten en niet meer op te gaan in de toppen en dalen van je gevoelsleven, voel je je meer heel en verbonden. De behoefte om uniek te zijn, de schaamte wanneer de werkelijkheid je met je alledaagsheid confronteert, is verdwenen.

Type 5

Ad, HBO-docent, heeft een goede relatie met zijn kinderen, die inmiddels studeren. Hij observaarde graag zijn kinderen toen ze klein waren en maakte prachtige tekeningen van ze. Op vakantie gaan Ad en zijn vrouw graag naar de boekwinkel, nieuwsgierig op zoek naar nieuwe boeken op hun vakgebied. Hun kinderen hebben aan de boekwinkel zo'n bloedhekel gekregen, dat ze weigeren voor hun plezier te lezen. Voor Ad en zijn vrouw is dat onbegrijpelijk. Voor hen bestaat er niets leukers dan zich met een goed boek terug trekken.

Op school heeft Ad het moeilijk. De ene fusie volgt op de andere, interimmanagers staan aan het roer. Hij heeft niet zozeer last van de fusie, maar meer van zijn collega's die erg emotioneel reageren en om de haverklap bij hem binnenvallen om te klagen over wat men nu weer heeft bedacht. Hij ervaart het beleid als niet logisch en voelt zich teleurgesteld. Maar die emotie houdt hij voor zich. Zijn collega's vinden hem afstandelijk en koel op de problemen reageren, vinden dat hij weinig begrip heeft. Het lijkt wel of het hem allemaal niets doet. Hun perceptie is ten dele waar: de emoties van anderen doen hem niet zoveel, maar hij voelt zich wel aangeslagen door het gebrek aan visie en rationaliteit van management en collega's. Ook voelt hij zich er niet prettig bij dat hij op school in een isolement dreigt terecht te komen.

Nu de kinderen de deur uit zijn, hebben Ad en zijn vrouw verhuisplannen. Ze zijn op zoek naar een molen die geïsoleerd in het polderschap staat. Daar denken ze zich te kunnen afschermen van de buitenwereld en eindelijk toe te komen aan lezen, schrijven en schilderen. Hun levensvisie is zo min mogelijk afhankelijk te zijn van materiële dingen. Ze zijn van plan de molen te kopen met het geld dat ze overhouden aan de verkoop van het huis waarin ze nu wonen, zodat ze niet gedwongen worden voor het nieuwe huis hard te werken. Hun basisaanname is: de wereld vraagt teveel. Het is nodig je daarvoor af te schermen.

Hun behoefte om afstand te nemen van anderen, komt niet altijd plezierig over. Vrienden, kennissen en zelfs hun kinderen kunnen zich afgewezen voelen.

In haar boek Werken met het enneagram geeft Hanna Nathans de volgende kwaliteiten weer van type 5: betrouwbaar, rustgevend, bedachtzaam, standvastig en studieus. Geheimen zijn bij hem veilig. Hij blijft kalm in crisissituaties. Hij kan een goede onderhandelaar zijn, wanneer hij de zaken goed heeft doordacht. Hij is goed in strategie. De valkuil is dat denken en observeren in de plaats komen van doen en participeren. Een valkuil in de houding van type 5 is dat hij te rigide wordt en teveel doordramt.

Burnout kan ontstaan door de paradox tussen de hooghartigheid van type 5 en zijn minachting voor zichzelf en anderen. Zijn afstand tot anderen komt door zijn denken en ontwikkelde rationaliteit, dat maakt hem anders. Hij streeft dat ook na, wil vermijden middelmatig en nietszeggend te zijn, minacht zijn eigen alledaagsheid. Zijn wens door anderen geaccepteerd te worden heeft soms tot gevolg dat hij zijn afstandelijke, analytische kant uitschakelt, en dom, schaapachtig gedrag vertoont. Daar walgt hij dan weer van, neemt afstand, maar voelt zich daardoor afgewezen en niet geaccepteerd, hetgeen weer resulteert in kuddegedrag. Het is een vicieuze cirkel waar hij moeilijk uitkomt, en die tot emotionele uitputting en demoralisering leidt.

Ontwikkeling
'Er zijn er dus meer zoals ik,' was de verbaasde en opgeluchte reactie van een type 5. Hij staat niet alleen in zijn wens de buitenwereld buiten te houden en op te gaan in het unieke van zijn verbeeldingskracht. Ook de minachting voor zichzelf en anderen, deelt hij met andere types 5. Allereerst is het van belang dat type 5 de negatieve benadering van zichzelf stopt, en probeert te accepteren dat hij is zoals hij is. Een mens van vlees en bloed, met alledaagse behoeften en wensen en met zijn eigen uitschieters. Wat het gevoel betreft is het aan te raden het gevoelsleven meer te ontwikkelen via zintuiglijke ervaringen. Door naar muziek te luisteren, met aandacht voor geur en smaak het eten te bereiden en stil te staan bij materiële wensen en verlangens. Het kan zinvol zijn negatieve zelfuitspraken die gevormd zijn door minachting 'ik kan niks, ik stel niks voor' te vervangen door nieuwsgierigheid. Je stelt het oordeel over jezelf uit en bent meer onderzoekend experimenterend. Belangrijk is bij alle activiteiten je af te vragen tot welk product ze leiden op welke termijn.

Type 6

Femke, office manager, belt op naar het werk. Ze is ziek, maar wil toch de volgende dag komen, want wie is er anders om haar werk te doen? Opdrachtgevers moeten nog teruggebeld worden, de agenda is nog niet bijgewerkt, facturen moeten de deur nog uit. Het was haar niet gelukt het postvakje leeg te krijgen, dus die stapel moet ook nog.

Femke beschrijft zichzelf als loyaal, ze heeft een groot plichtsgevoel. Wat ze doet, doet ze goed, al heeft ze er wel eens meer tijd voor nodig dan anderen. Aan de telefoon is ze soms wat kortaf, ze houdt niet van klanten die erg uit de hoogte doen en ze neemt consultants in bescherming. Opdrachten zijn uitstekend voor het bedrijf, maar Femke houdt haar hart vast als er weer een klant belt. Ze ziet het werk al voor zich: afspraak maken met een consultant, offerte uitbrengen, factureren. Naast haar gewone werk speelt ze dat niet klaar. Ze hyperventileert al voordat de dag goed en wel begonnen is. 's Avonds barst ze vaak van de hoofdpijn. Soms valt ze vanwege migraine een paar dagen uit.

Haar collega's vinden haar wat zwaar op de hand. Ze willen haar helpen, dragen oplossingen aan om het werk te vereenvoudigen, maar zuchten wanneer Femke begint met: 'Ja, maar.' Ze is er sterk in vooraf te bedenken wat er mis kan gaan en geen oplossing lijkt goed genoeg. Als ze erg veel stress ervaart, kan ze achterdochtig worden, op het paranoïde af. Ze is bang dat de leidinggevende achter haar rug om hele andere plannen heeft met het secretariaat, de afdeling wil opheffen en de mensen bij de diverse business-units wil onderbrengen. Waarom zijn ze daar niet open in?, vraagt ze zich af. Ze voelt zich bevestigd in haar opvatting dat geen enkele organisatie deugt.

Femke kleedt zich aantrekkelijk en hoopt zo te verbergen dat ze zich vaak angstig en onzeker voelt.
In haar keuze's voor diverse werkgevers laat ze zich vaak leiden door een gevoel van veiligheid. Ze wil zich op haar gemak voelen in een bedrijf en niet op haar tenen moeten lopen. Wel vindt ze het apart van zichzelf, dat ze juist in die situaties niet op haar best is. In tijden dat alles op rolletjes loopt, is ze niet echt happy. Integendeel, het lijkt wel of ze dan juist veel piekert. Constant vraagt ze zich af of ze het wel goed doet en of haar baas tevreden over haar is. Laatst stelde haar baas voor dat ze geïnterviewd zou worden voor het personeelsmagazine. Hij vond het leuk dat ze wat zou vertellen over de administratieve kant van de werkprocessen. Altijd stonden de consultants in de schijnwerpers, nu zij eens. 'Als er maar geen foto bij hoeft', zegt Femke. 'Dat is helemaal niets voor mij.' Femke gedijt juist bij tegenwind. Dat houdt haar af van het gepieker en doet een groot beroep op haar actieve waakzaamheid. In tijden van stress kan ze prestaties neerzetten waar niemand haar toe in staat achtte.

Bij types zoals Femke kan langdurige stress paniekaanvallen en gevoelens van paranoia veroorzaken. Hun eigen opgejaagheid en angstgevoelens kunnen ze projecteren in de buitenwereld, waardoor ze alles om zich heen als bedreiging ervaren. Door super waakzaamheid, conflicten met anderen die zich storen aan hun traag en controlerend gedrag en gebrek aan erkenning, branden ze op den duur op.

Ontwikkeling
Femke's kracht ligt in haar alertheid en waakzaamheid. Belangrijk is dat ze die kwaliteiten voor haar eigen ontwikkeling gaat inzetten. Wat zijn haar persoonlijke doelen in de organisatie? Hoe komt ze daarvoor op? Ze beeldt zich in dat ze een vriendin is die het goed met haar zelf voor heeft. Welke adviezen geeft de vriendin aan Femke? Femke is er bij gebaat wanneer ze meer oog krijgt voor haar innerlijke conflicten. Iedere keer dat ze merkt dat ze de buitenwereld als bedreigend ervaart, gaat ze zich afvragen waar dat mee te maken kan hebben en richt ze de aandacht naar binnen. Ze vraagt zich af of haar angsten wel zo reëel zijn en ontwikkelt meer moed en vertrouwen.

Type 7

Type 7 van de negen persoonlijkheidstypen (enneagram) is misschien wel het meest sociaal wenselijke type. Altijd optimistisch, opgewekt, overtuigd van zijn succes. Dit type wordt gekenmerkt door verbeeldingskracht en een positieve instelling.

Op sportgebied weet type 7 zeker dat hij dit jaar clubkampioen wordt. Als student bagatelliseert hij de negatieve studieresultaten. Die onvoldoendes zeggen niets, de andere tentamens bieden genoeg kans om te scoren. Die propedeuse haalt hij op z'n sloffen. Het liefst schrijft hij zich voor twee studies in, zit het in de ene richting wat tegen, dan scoort hij in de andere. Loopt het in z'n werk niet op rolletjes, dan is dat geen ramp. Hij had eigenlijk toch al weggewild. Als ze hem ontslaan biedt het hem een mooie kans zich te oriënteren op andere mogelijkheden. Type 7 wil een gelukkig en blij mens zijn, een levensgenieter. Om het positieve zelfbeeld in stand te houden, doet hij de werkelijkheid soms geweld aan, negatieve ervaringen worden positief geheretiketteerd. De paradox in het leven van type 7 is dat hij door zich te richten op al het goede in het leven, zichzelf uiteindelijk beperkt. Het negatieve, de pijnlijke ervaringen zijn vaak nodig om van te leren, om te overwinnen en werkelijk succesvol te zijn.

Carolien werkt als directeur-generaal op het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De toenmalige staatssecretaris trok haar twee jaar geleden aan om de vastgelopen discussie rond de WAO vlot te trekken. Een beetje wrang was dat de vorige directeur-generaal gedwongen had moeten vertrekken om voor haar plaats te maken. Maar dat kwam meer voor rekening van de staatssecretaris dan voor Carolien. Toch waren er wat ontevreden geluiden, sommigen vonden het vriendjespolitiek, mede omdat de staatssecretaris en de directeur-generaal behoorden tot dezelfde politieke partij.

Haar medewerkers beschrijven haar als doortastend, intellectueel slim, opgewekt, creatief, charmant, enthousiasmerend, overtuigend en avontuurlijk. Een kei in netwerken. Ze is verslingerd aan de inhoud van het werk. Ze heeft overal in de organisaties goede contacten en kan uitstekend met de minister en staatssecretaris overweg.

Er komen verkiezingen, een nieuw kabinet treedt aan, met een minister op Sociale Zaken en Werkgelegenheid van een andere politieke signatuur. Het eerste wat deze minister doet is Carolien de wacht aanzeggen. Ze kan maar beter naar een andere baan uitkijken, want haar uitgesproken mening en politieke kleur bevallen de minister niet. Bovendien heeft hij gemerkt dat zodra ze iets niet interessant vindt ze er erg ongeïnteresseerd bijzit en haar lippen begint te stiften. Zeer hinderlijk hoe ze dat vorig jaar deed toen hij een lezing hield op een congres. Ook heeft hij gehoord dat haar medewerkers haar grillig vinden, ze heeft het ene idee nog niet geopperd, of ze is al met het volgende bezig. Ze pikt zelf in het werk de leuke krenten uit de pap en laat het vervelende werk, de routineklussen aan anderen over. Hij vindt dat Carolien geen niveauverschil erkent en hij voelt zich door haar niet serieus genomen. Twee kapiteins op een schip is onbestaanbaar, dus ze zal moeten vertrekken.

Hoewel Carolien even helemaal van slag is door het aangezegde ontslag, komt ze snel over de teleurstelling heen.Ze ziet ex-bewindslieden goed aan de slag komen binnen internationale organisaties, zelf studeerde ze ooit een half jaar aan de Sorbonne, dus misschien Brussel, New York… Ze stuurt alvast een mailtje naar een goede vriendin in New York met de vraag of ze alvast naar woonruimte wil uitkijken, want misschien komt ze binnenkort voor een jaartje over. Nu ze toch met mailen bezig is kan ze net zo goed Brussel proberen, Genève zou ook een goede mogelijkheid kunnen zijn en had ze niet een leuke collega die aan de Universiteit van Zuid-Afrika lesgaf? Wat Carolien door haar positieve instelling niet in de gaten heeft gehad is dat de wijze waarop ze de organisatie binnenkwam, als vriendin van de staatssecretaris, de bananenschil was waarover ze uiteindelijk zou uitglijden.

Mensen zoals Carolien, de type's 7, raken niet gemakkelijk burnout doordat ze zeer bevlogen zijn en vaak vertrekken voordat ze echt vastlopen. Ze zetten negatieve ervaringen in positieve om en zien daardoor meer kansen en mogelijkheden dan anderen. Ze hebben een hoog energieniveau. Onder stress schuiven ze op in de richting van het perfectionistische type en gaan ze hoge eisen aan hun prestaties stellen. Dat is op zich niet erg, maar omdat ze vaak in hun werk afhankelijk van de prestaties van anderen zijn, kan de frustratie als anderen het laten afweten hoog oplopen. Wanneer deze situatie chronisch is, kunnen ze burnout raken. Een andere mogelijkheid is dat ze afknappen doordat ze zich te lang overbelasten. Teveel dingen zijn leuk en op teveel dingen zeggen ze ja.

Ontwikkeling
De basisangst van type 7 is pijn lijden. Type 7 wil zich daartegen beschermen door sterk te zijn en vol zelfvertrouwen. De angst voor het pijn lijden, is vaak ontstaan in de jeugd. Als kind heeft type 7 soms pijnlijke ervaringen opgedaan, die hem een machteloos gevoel gaven. Daarbij gaat het niet zozeer om grote trauma's, zoals seksueel misbruik, maar om een aaneenschakeling van negatieve gebeurtenissen zoals gepest worden op school, ruzie tussen vader en moeder, een chronisch ziek kind in het gezin. Nare ervaringen, waartegen iemand als kind moeilijk is opgewassen en waarvoor hij als overlevingsstrategie kiest te vluchten in zijn belevingswereld.

De ontwikkeling van type 7 is te onderkennen dat hij opgewassen is tegen pijn en verdriet en dat openstelling daarvoor hem helpt zijn ambities te realiseren. Leven in het hier-en-nu en niet al vooruitlopen op alles wat in de toekomst mogelijk en fijn is.

Type 8

Fysiek zijn de types 8 forse figuren. Ze vullen de ruimte. Ze lopen zelfverzekerd, maar wel een beetje lomp. Ze zullen je altijd een stevige hand geven en je diep in de ogen kijken. Het zijn de wat ruigere types, macho in de gunstige zin van het woord. Typerend is dat ze recht voor z'n raap dingen kunnen benoemen en een feilloos gevoel hebben voor wat niet in de haak is. Het zijn wel 'alles of niets' typen: iets deugt of niet. Er zit weinig tussen in. De types 8 worden gedreven door een sterke behoefte aan onafhankelijkheid. Je vindt ze in de journalistiek, management, de advocatuur, medische beroepen (specialisten, tandartsen en dierenartsen), piloten en eenpitters. Ze zijn eigenaar-directeur van een makelaardij, financieel bedrijf of ICT-organisatie. Ze willen scoren en de besten zijn in hun vak, worden voortgedreven door een ambitieuze en competitieve instelling. Ze nemen initiatief en hebben een sociale instelling. Vincent, docent aan een HBO-instelling, organiseerde bijvoorbeeld zelf met zijn vakgroep een nieuwjaarsborrel voor de hele school. Normaal deed de school dat, maar nu dit achterwege bleef, nam hij het initiatief. De toespraak die hij hield over de toekomst van de wereld, ging een tikkeltje te ver. Maar ook dat hoort bij type 8, ze leven in excessen en passeren daarbij hun eigen grenzen en die van anderen.

Voor mij was een eye-opener dat type 8 verwacht dat anderen even goed hun wensen weten naar voren te brengen, zich even assertief weten op te stellen als zij zelf dat doen. Ze zijn weinig empathisch, leven zich nauwelijks is in de behoeften van anderen. Ik vond dit verwarrend, omdat ik er van was uitgegaan dat type 8 zich zou inleven in de ander, omdat hij wel intuïtief sterk is, en voortgedreven wordt door een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Automatisch schreef ik type 8 dus ook empathie toe, maar dat ontbreekt. Het ontbreekt hen ook aan empathie met zichzelf, ze kunnen weinig met hun eigen behoeftige en kwetsbare kant, ze negeren of ontkennen hun vermeende zwakte.

Type 8 schakelt empathie gelijk aan 'pamperen', hij gruwt ervan voor de ander te denken. De type 8 manager zegt bijvoorbeeld: 'mijn deur staat altijd open.' Vreemd genoeg, althans volgens hem, maakt vrijwel niemand gebruik van de open deur. Dat heeft weer te maken met de 'recht voor z'n raap' benadering en weinig ontwikkeld inlevingsvermogen. In deze tijd van emotioneel intelligent leiderschap, waarbij empathie - het je kunnen inleven in de ander - een belangrijke competentie is, delven deze krachtige leiderschapsfiguren in selectie en bij promotie het onderspit. De neiging geen grenzen te erkennen, is een risicofactor voor burnout. De types 8 maken werkdagen van tien uur of meer. Ze zijn daar trots op, maar het geeft ook veel stress. De stresshantering, veel eten, roken en drinken, jaagt ze op. Ze zijn weinig lief voor zichzelf, ontkennen signalen van burnout en kunnen van het ene moment op het andere instorten. De weg naar herstel duurt een of twee jaar en houdt een intensieve waardenheroriëntatie in.

Ontwikkeling
De typen 8 negeren zichzelf. Dat is een belangrijke handicap voor ontwikkeling en hulp. Hoe leren ze zien dat ze zelf ook 'waarde' hebben? De aanleiding om tot een waardenheroriëntatie te komen kan gelegen zijn in een confrontatie met de buitenwereld of met zichzelf. Soms geeft de partner grenzen aan, type 8 kan kiezen tussen werk of de partner. Soms komt type 8 door ziekte tot bezinning of door symptomen zoals slecht slapen en piekeren en malen.

Als behandelaar ben ik zelf een paar keer de mist ingegaan bij type 8 door ze gerust te stellen. Ik constateerde dat er sprake was van risico op burnout, maar dat ze er nog niet helemaal opgebrand waren. Mijn advies was een preventief traject te volgen. Waar ik geen rekening mee had gehouden was hun 'alles of niets' houding: het is burnout, of het is het niet. Eigenlijk had ik als een dokter autoritair de diagnose moeten stellen en maatregelen moeten voorschrijven. Mijn diagnose van 'risico op' was te zwak, mijn advies gaf te veel ruimte. Van één van hen kreeg ik een mailtje dat hij zich voor behandeling zou melden als het echt mis ging. Nu hoopte hij met een paar maatregelen, zoals 's avonds niet meer van 8 tot 10 achter de computer zitten te kunnen volstaan.

De typen 8 zullen anderen niet pamperen, maar hebben er ook moeite mee zorg voor zichzelf te ontvangen. Dit patroon doorbreken, zichzelf toestaan kwetsbaar te zijn, kan een goede eerste stap zijn.

Type 9

Type 9 heeft altijd oog voor anderen. Hij of zij is prettig in de omgang, innemend, laconiek en meegaand. Een echte bemiddelaar en vredestichter. Je voelt je veilig bij hem of haar. Type 9 is gesteld op harmonie en vermijdt conflicten. Als twee collega's ruzie hebben, zal hij een bemiddelende rol proberen te spelen door na te gaan welke punten ze delen en in welk overkoepelend gezichtspunt ze zich kunnen vinden. Maar als een van de ruziemakers vraagt wat type 9 er zelf van vindt, moet hij nadenken. Daar heeft hij zich nog niet mee bezig gehouden. Veel type's 9 voelen zich ten onrechte gepasseerd voor een promotie of leidinggevende functie. Vaak hebben ze zelf niet in de gaten wat hun eigen aandeel daarin is. Ze zien over het hoofd dat ze zich veel meer moeten profileren, laten voorstaan op wat ze zo goed doen. Maar nee, type 9 heeft vooral oog voor een ander en houdt zich ook niet altijd met even belangrijke zaken bezig. Zoveel dingen gaan voor, dat hij niet aan z'n eigen werk toekomt. In de verslavingszorg werkte ik samen met een heel aardige collega, een type 9. Hij werkte keihard, blonk uit in het maken van protocollen, maar bracht zijn eigen prestaties niet voor het voetlicht. Hij had altijd tijd voor iedereen, en leek er veel genoegen aan te beleven met iedereen op goede voet te staan. Maar de directeur verzuchtte vaak dat het niet opschoot, hij zou eens wat peper in z'n reet moeten hebben. Als zeer ervaren manager werd hij naar een managementcursus gestuurd, om meer daadkracht op te doen. Zo'n interventie werkte averechts, hij werd er alleen maar onzeker van. Jan-Hein, een ander type 9, werkt als docent op een HBO, is gepromoveerd en supergekwalificeerd, zou eigenlijk hoogleraar moeten worden. Hij wordt het niet, omdat hij teveel opgaat in z'n werk. Hij heeft te weinig oog voor het gebruik van netwerken voor hemzelf.

Type' s 9 kunnen een zekere koppigheid en inflexibiliteit hebben. Ze weten vaak wel dat ze goed zijn en als ze echt de overtuiging hebben dat een bepaalde oplossing het beste is, laten ze dat niet los. Juist omdat ze zo vaak anderen al laten voorgaan. Voor anderen komt die koppigheid onverwacht, ze kunnen het niet rijmen met de beminnelijke kant die ze anders altijd zien.

Type 9 loopt doordat hij anderen voor laat gaan, geen grenzen stelt en alles belangrijk vindt het risico burnout te raken of depressief te worden. Ook kan hij heftig reageren wanneer collega's of zijn superieuren hem in het werk laten vallen, of wanneer hij plotseling ontslagen wordt. Dit voelt erg onrechtvaardig, want hij zet zich zo in voor de zaak en voor anderen. Doordat zijn werk vaak letterlijk alles is, kan er een risicovolle situatie ontstaan wanneer dat plotseling wegvalt. Dan blijft er niets meer over, en wat zou hij verder dan nog?

Ontwikkeling
Type 9 kan zich verder ontwikkelen door zichzelf meer te accepteren, door keuzes te maken en prioriteiten te stellen en door daadkracht te ontwikkelen. Mediteren kan helpen, hobby's ontwikkelen buiten het werk, investeren in een sociaal leven, in zorg voor het eigen huis en de tuin. Heel belangrijk is het om een goede balans te vinden in activiteiten, thuis en op het werk, voor zichzelf en anderen.

- © 2002 Carien Karsten -